In essence: Cross-examination is not about asking many questions—it’s about asking the right ones, at the right time, for the right purpose.
भारतीय साक्षी-पुरावा कायदा 1872 Indian Evidenece Act 1872 and Bharatiya Saksha Adhiniyam 2023 मध्ये प्रकरण 10 मध्ये साक्षिदारांची तपासणी हे प्रकरण देण्यात आले आहे. जुन्या साक्ष पुरावा अधिनियमात कलम 135 ते 166 (Sections 135 to 166) या कलमांमध्ये सरतपास, उलटतपास, फेरतपास, फेरउलटतपास आदी पुरावा नोंदिबाबत तरतुदी दिल्या आहेत. तर नवीन भारतीय साक्ष अधिनिय 2023 मध्ये कलम 140 ते 169 (Sections 140 to 168 BSA) मध्ये साक्षीदाराच्या तपासाबाबत तरतुदी करण्यात आल्या आहेत.
जुन्या कायद्यात असलेले कलमे आणि नवीन कायद्यातील कलमे थोड्याफार फरकाने सारखीच आणि सुसंगत आहेत. त्यामुळे या लेखात फक्त नवीन Bharatiya Saksha Adhiniyam 2023 मधील प्रकरण 10, Examination of Witnesses मधील कलमांचा आढावा घेण्यात आला आहे. कलम 137 मध्ये तर नवीन कायद्यात 142 मध्ये सरतपास, 139 आणि 144 मध्ये उलटतपास बाबत तरतुद करण्यात आली आहे. जुन्या आणि नवीन कायद्यात अनुक्रमे कलम 138 आणि 143 मध्ये साक्ष तपासाचा क्रम देण्यात आला आहे. साक्ष तपासणी आणि उलटतपासणी ही तथ्याशी संबंधीत असली पाहिजे. मात्र उलटतपास साक्षीदाराने त्याचे सरतपासणीत सांगितलेल्या तथ्यांशीच संबंधीत असावा असे नाही. म्हणजेच उलटतपासात तथ्य शाबीत करण्यासाठी कोणतेही प्रश्न, जे की तथ्याशी संबंधीत आहेत, असे प्रश्न विचारण्याची परवानगी असते. नविन पुरावा, नविन बाब, तथ्य खटल्याच्या संपरिक्षेदरम्यान समोर आले तर न्यायालयाच्या परवानगीने पुनर्तपास घेता येतो. आणि त्यानंतर पुन्हा उलटतपास घेतला जाऊ शकतो.
खाली प्रकरण 10 (Chapter X) — “Of Examination of Witnesses” मधील धार्‍या (Sections) व त्यांचे शीर्षकांचे मराठीमध्ये सारांश रूपात एक टेबल दिले आहे.
| धारा (Section) | शीर्षक (Heading) | मराठी मध्ये थोडक्यात वर्णन / अर्थ |
|---|---|---|
| 140 | Order of production and examination of witnesses | साक्षीदारांचा सादरीकरण व तपासणी क्रम |
| 141 | Judge to decide as to admissibility of evidence | न्यायाधीशाने साक्ष स्वीकारण्याबाबत निर्णय करणे |
| 142 | Examination of witnesses | साक्षीदारांची तपासणी (मुख्य, प्रतिपरीक्षा, पुनर्परीक्षा) |
| 143 | Order of examinations | तपासण्या करण्याचा आदेशक्रम |
| 144 | Cross-examination of person called to produce a document | दस्तऐवज सादर करणाऱ्या व्यक्तीची प्रतिपरीक्षा |
| 145 | Witnesses to character | व्यक्तीच्या स्वभाव संबंधी साक्ष |
| 146 | Leading questions | नेतृत्वकारी प्रश्न विचारणे |
| 147 | Evidence as to matters in writing | लेखी गोष्टींवर साक्ष देणे |
| 148 | Cross-examination as to previous statements in writing | लेखी पूर्वीच्या विधानांवर प्रतिपरीक्षा |
| 149 | Questions lawful in cross-examination | प्रतिपरीक्षेमध्ये विचारू शकणारे प्रश्न |
| 150 | When witness to be compelled to answer | कधी साक्षीदाराला उत्तर देण्यास भाग पाडले जाईल |
| 151 | Court to decide when question shall be asked and when witness compelled to answer | न्यायालय प्रश्न कधी विचारावा व साक्षीदाराला कधी उत्तर देण्यास भाग पाडावा हे ठरवेल |
| 152 | Question not to be asked without reasonable grounds | निराधार कारणांशिवाय प्रश्न विचारू नये |
| 153 | Procedure of Court in case of question being asked without reasonable grounds | न्यायालयाची कार्यवाही, जर प्रश्न चुकीच्या कारणाने विचारला गेला असेल तर |
| 154 | Indecent and scandalous questions | अश्लील व बदनामी करणारे प्रश्न |
| 155 | Questions intended to insult or annoy | अपमान किंवा त्रास देण्याचे प्रश्न |
| 156 | Exclusion of evidence to contradict answers to questions testing veracity | सत्यतेची कसोटी करणाऱ्या प्रश्नांचे उत्तर विरोध करण्यासाठी साक्ष वगळणे |
| 157 | Question by party to his own witness | पक्षाने स्वतःच्या साक्षीस प्रश्न विचारणे |
| 158 | Impeaching credit of witness | साक्षीदाराच्या विश्‍वासार्हतेवर आक्षेप घेणे |
| 159 | Questions tending to corroborate evidence of relevant fact, admissible | संबंधित तथ्याच्या साक्षीला पुष्टी करणारे प्रश्न विचारता येतील |
| 160 | Former statements of witness may be proved to corroborate later testimony as to same fact | साक्षीदाराच्या पूर्वीच्या विधानांचा उपयोग पुढील साक्षीची पुष्टी करण्यासाठी |
| 161 | What matters may be proved in connection with proved statement relevant under section 32 or 33 | धारा 32 अथवा 33 अंतर्गत स्वीकारलेल्यासंबंधित विधानाबाबत कोणत्या गोष्टी सिद्ध करता येतील |
| 162 | Refreshing memory | स्मरण ताजे करण्यासाठी वापरली जाणारी पद्धत |
| 163 | Testimony to facts stated in document mentioned in section 159 | धारा 159 मधील दस्तऐवजात नमूद केलेल्या तथ्यांवरील साक्ष |
| 164 | Right of adverse party as to writing used to refresh memory | स्मरण ताजे करण्यासाठी वापरलेल्या लेखी गोष्टींबाबत विरोधी पक्षाचा अधिकार |
| 165 | Production of documents | दस्तऐवज सादर करणे |
| 166 | Giving, as evidence, of document called for and produced on notice | नोटीसवर मागवलेला दस्तऐवज साक्ष म्हणून देणे |
| 167 | Using, as evidence, of document production of which was refused on notice | नोटीसमध्ये मागण्यात आला असून सादर न झालेला दस्तऐवज साक्ष म्हणून वापरणे |
| 168 | Judge’s power to put questions or order production | न्यायाधीशाचे प्रश्न विचारण्याचा व सादर करणे आदेश देण्याचा अधिकार |
वरील प्रमाणे प्रकरण 10 मध्ये कलमे देण्यात आली असून, त्याचा इंग्रजी आणि मराठी अर्थ सुद्धा दिला आहे.
पुरावा घेण्याबाबतीत महत्वाची लिडींग प्रश्न म्हणजेच उत्तरसूचक प्रश्न म्हणजे काय याची व्याख्या सुद्धा कायद्यात देण्यात आली आहे. कोणते आणि कधी उत्तर सूचक प्रश्न कधी विचारायचे नाहीत, याबाबत सुद्धा सांगितले आहे. उत्तर सूचक प्रश्न सरतपासात विचारायचे नाहीत आणि विवादीत प्रश्न नसेल आणि असा प्रश्न अगोदरच दिलेल्या उत्तराकडे निर्देश करणारा असेल तर न्यायालय असे प्रश्न विचारण्यास मूभा देवू शकते.
तर उलटतपासात उत्तर सूचक प्रश्न विचारले जावू शकतात, याबाबत सुद्धा विवेचन करण्यात आले आहे. असले प्रश्न उलटतपासात विचारले जावू शकतात. उलटतपासात कोणतेही प्रश्न विचारले जावू शकतात, याचा अर्थ कोणतेही आणि मोकाट प्रश्न असा मात्र नाही.
साक्षीदाराचा हेतूपुरस्सर अपमान करणारे, त्रास देणारे प्रश्न, अनावश्यक प्रश्न विचारण्यास न्यायालय अटकाव घालू शकते. प्रत्यक्ष उलटतपास होण्यापूर्वी साक्षीदार कोर्टाची फाईल पाहून त्याचा जबाब वाचू शकतो. म्हणजेच मेमरी रिफ्रेश करू शकतो, हा त्याचा अधिकार आहे. त्यामूळे एखादा पक्षकार म्हणू शकणार नाही, की साक्षिदार हा कोर्टाची फाईल वाचून उत्तरे देत आहे.
उलटतपास घेणे ही खुप मोठी कला असून अनुभव आणि ज्या प्रकरणात उलटतपास घ्यावयाचा आहे त्या प्रकरणाचा पूर्ण अभ्यास केल्याशिवाय ती कला पूर्णत्वास जात नाही. त्या प्रकरणाचा अभ्यास न करता आणि मूलतत्वे न पाळता प्रकरण चालविले, तर वरिष्ठ न्यायालयात झालेल्या अपिलात सुद्धा आपली हार नक्की आहे. कारण मूळ खटल्यातील साक्षीपुरावे हेच पाया असतात.
दिवाणी आणि फौजदारी अशा दोन्ही प्रकरणांना भारतीय साक्षीपुरावा कायदा लागू असल्याने उलटतपासणीसाठीची नियमावली सर्वांना लागू होते. खालील काही महत्वाचे नियम दिले आहेत, ते क्रमशा: पाहूया.
उलटतपासाची 12 मूलतत्वे | FUNDAMENTALS OF CROSS-EXAMINATION
1) साक्षीदारांवर ताबा मिळविणे | Control over Witness : साक्षिदारावर वचक निर्माण करून, त्याचे मानसिक संतूलन बिघडले पाहिजे असे प्रश्न असले पाहिजेत. मात्र साक्षिदाराला विनाकारण त्रास द्यायचा किंवा त्यांचा अपमान करण्याचे हेतूने प्रश्न विचारायचे असा त्याचा अर्थ नाही. त्याच्यावर कमांड निर्माण करावे, तो आपल्या नियंत्रणात आनावे. (No insulting, defamatory and irritating questions)
2) छोटे प्रश्न, सोपी भाषा | Short and simple questions : छोटे प्रश्न असावेत आणि साक्षिदाराला समजेल अशी साधी भाषा ( Small questions and Simple language) असावी. यामूळे आपल्याला हवे असलेले आणि स्पष्ट उत्तर मिळतील. जसे की, आपण कोणत्या विद्यापीठातून पदवीचे शिक्षण घेतले आहे?
3) सरतपासणीत सांगितलेल्या प्रश्नावर प्रती प्रश्न नको | No interrogating on chief examinations: साक्षीदाराने सरतपासात जे सांगितले ते प्रश्न उलट तपासात विचारने टाळावे. तर जे सरतपासणीत सांगितले आहे, ते खोटे कसे आहे, ही शाबीत करणारे प्रश्न विचारले जावेत. जसे की, सरतपासणीत जर असे सांगितले की, मला संदीपने चाकूने उजव्या हातावर मारले. तर त्याला कुणी मारले आणि कुठे मारले हा प्रश्न विचारू नये.
4) शक्यतोवर उत्तर सूचक प्रश्नच | Leading Questions Only: उलट तपास घेताना शक्यतो उत्तर सूचक प्रश्नच विचारावेत. जसे की, आपण चहाचे दुकान चालविता?, औरंगाबादहून मुंबईसाठी विमानसेवा आहे?
5) माहिती नसलेल्या बाबींवर प्रश्न नको | No questions on facts not knew: आपल्याला आपल्या प्रशाचे उत्तर माहिती नसेल तर प्रश्न विचारू नये. कारण साक्षिदाराने त्याचे उत्तर काहीही सांगितले तरी ते आपल्याला मान्य असल्याचे समजले जाईल.
6) पहिल्या प्रश्नाला अनुसरून दूसरा प्रश्न | Relevant Questions: साक्षिदार उत्तर देत असताना त्याचे उत्तर पुर्णपणे आणि शांततेने ऐकूनच दुसरे प्रश्न त्याला अनुसरून विचारले पाहिजेत (Questions relevant to earlier question).
7) साक्षीदारासोबत वाद नको | No Unnecessary arguments, quarrels with witness: साक्षिदारासोबत भांडण, वाद करू नये. त्यामूळे आपले संतूलन बिघडून आपलेच नुकसान होईल आणि आपण केलेली तयारी बिनाकामाची होईल.
8) सर्व साक्षीदारांना सारखेच प्रश्न नको | Repetation of questions: एखाद्या प्रकरणात अनेक साक्षिदार असतात तेव्हा सर्व साक्षिदारांना सारखेच प्रश्न विचारू नयेत. नसता, ते साक्षिदार दुसर्‍या साक्षिदाराना त्याबाबत माहिती देताना आणि येणारा साक्षिदार सुद्धा तेच उत्तर देतो. ज्यामूळे आपल्या केसवर परिणाम होतो. अशा स्थितीत प्रश्न जरी एकच असला तरी त्याची विचारण्याची पद्धत बदलावी.
9) मुद्दा स्पष्ट करण्याची संधी नको | No opportunity for explanation: साक्षिदाराने प्रश्नाचे उत्तर दिल्यावर त्याला आपला मुद्दा स्पष्ट करू देण्याची संधी देण्यात येवू नये. फक्त हो, नाही असे उत्तर देण्यास त्याला बाध्य करावे, जेणे करून आपला प्रश्न विचारण्याचा हेतूच नष्ट होणार नाही.
10) अमान्य सूचना | Suggestions: साक्षिदाराला त्याचे सरतपासणीतील साक्षीनुसार, योग्य अमान्य सूचना, सजेशन देण्यात यावेत. नाही तर त्याने सरतपासणीत जे सांगितले ते आपल्याला मान्य आहे असा त्याचा अर्थ होतो.
11) विसंगती | Contradictions: अगोदरचे साक्षीदार यांनी सांगितलेल्या बाबी आणि सध्याचा साक्षीदार जे सांगत आहे, त्यात काही विरोधाभास असेल, विसंगती असेल तर त्याबाबत सुद्धा प्रश्न विचारले जावेत.
12) वगळलेले प्रश्न/ भाग | Omissions: तसेच पोलिसांना दिलेला जबाब, कोर्टात केलेले कथन आणि उलटतपासात केलेले कथन यामध्ये काही भाग, तथ्य उगळले गेल्याचे दिसून आले तर त्यावर सुद्धा प्रश्न विचारले गेले पाहिजेत.